تحلیل روند تغییرات بیوژئومورفولوژیک حوضه آبخیز بجوشن چای و تاثیر ‏آن بر فرسایش دامنه ای و تولید رسوب

در محیط های ناپایدار بین شدت عوامل مورفوژنز و سایر حالات دینامیک اکوسیستم های طبیعی از قبیل ‏پیدایش و تحول خاک ، پوشش گیاهی ، شرایط آبی و غیره تعادل پایداری وجود ندارد. دراین محیط ها وزنه ‏کفه ترازوی تعادل عموما به نفع عوامل مورفوژنز می باشد. ‏موجودات زنده گیاهی و جانوری و بویژه انسان به عنوان یکی از اجزای اکوسیستم در عین حالیکه در ‏برخی موارد موجب تعادل مورفودینامیک حاکم بر محیط می شوند در تغییر شکل زمین نیز دخالت کرده و ‏در سیستم مورفوژنز وارد می شوند . فرسایش خاک و تخریب دامنه ها یکی از فرایند هایی است که در نتیجه ‏فعال شدن عوامل مورفوژنز در محیط طبیعی رخ می دهد. ‏حوضه آبخیز بجوشن چای در آذربایجان شرقی به عنوان یکی از زیرحوضه های هیدرولوژیک و تیپیک ‏اهر چای، به سبب شرایط ویژه محیطی خود، دائما تحت تاثیرعوامل بیوژئومورفیک قرار داشته و فرآیندهای فرسایشی درآن فعال می باشد.‏این تحقیق با انگیزه شناسایی عوامل بیوژئومورفولوژیک تاثیر گذار در فرسایش دامنه ای و تولید رسوب ‏حوضه آبخیز بجوشن چای ، بررسی نقش و میزان تاثیر گذاری و نیز تحلیل روند تغییرات عوامل مذکور در ‏طی دو مقطع زمانی 1372 و 1386 ، هدف گذاری گردیده است .برای به کمیت در آوردن متغیرهای تعریف ‏شده ازمدل تجربی ‏mpsiac‏ استفاده شده و متغیر های بیوژئومورفیک درقالب عوامل مدل باز تعریف شده ‏است .‏برای نیل به اهداف پژوهش ، ابتدا دو گمانه در قالب فرضیه های پژوهش تعریف شده سپس وضعیت ‏منطقه از منظرعوامل نه گانه مدل شامل عامل زمین شناسی ، خاک شناسی ، آب وهوا ، رواناب های سطحی ، ‏پستی و بلندی ، نحوه استفاده اززمین ، فرسایش سطحی و رودخانه ای مورد بررسی قرار گرفته است . ‏بسته به اهداف پژوهش ، متغیر های بیوژئومورفیک موثر در فرسایش دامنه ای حوضه دردو قالب ‏ژئومورفولوژی گیاهی (جوامع گیاهی موجود درعرصه های طبیعی مثل مراتع وچمنزارهای طبیعی و ‏عرصه های غیر طبیعی مثل اراضی زراعی ، باغات و درخت زار ها ) و ژئومورفولوژی جانوری ( دام های ‏بهره بردارازعرصه های طبیعی وغیر طبیعی وعوامل انسانی ) تقسیم بندی شده است . سپس براساس ‏چگونگی تعامل بین این متغیر ها با پارامتر های درونی عوامل نه گانه مدل‎ mpsiac‏ ، امتیازات کمی لازم ‏اختصاص یافته و مقدار فرسایش برآورد گردیده است . ‏برای بررسی چگونگی توزیع فرسایش و تولید رسوب در سطح حوضه ، کل منطقه به 154 واحد همگن ‏ژئومورفیک تقسیم و مقدار فرسایش در داخل هر واحد برآورد شده و در نهایت مقادیر برآوردی فرسایش ‏در5 کلاس فرسایشی طبقه بندی و نقشه های فرسایشی حوضه در دو مقطع زمانی تهیه شده است . کلیه ‏نقشه های خروجی در محیطgis‏ و با استفاده از نرم افزارهای ‏ilwis‏ ، ‏arcmap‏ و‏‎ arcview gis‎در ‏مقیاس 1:25000 تهیه شده است .‏نتایج بدست آمده از پژوهش نشان می دهد که : ‏ ‏1-‏متوسط تولیدرسوب برآوردی درواحدسطح حوضه درمقطع زمانی1372،571/43 تن درکیلومتر مربع‏ درسال ودرسال 1386 ، 623/09 تن درکیلومترمربع درسال می باشد که نشان دهنده افزایش تولید رسوب درواحد سطح حوضه است.‏ ‏2- از نظرمیزان مشارکت مستقیم و غیر مستقیم گیاهان و جانوران در تخصیص امتیاز فرسایشی به هر ‏یک ازعوامل نه گانه مدل ، عامل استفاده از زمین به عنوان اصلی ترین عامل بیوژئومورفیک ( دارای تعامل ‏مستقیم ) وعوامل جریانات سطحی ، فرسایش سطحی ، فرسایش رودخانه ای ، و عامل خاک به عنوان عوامل ‏فرعی بیوژئومورفیک (دارای تعامل غیرمستقیم ) حوضه شناسایی گردیده وموردتجزیه وتحلیل قرارگرفته اند .‏ ‏3- از نظروزن تاثیرگذاری عوامل نه گانه مدل ، عامل بیوژئومورفیک استفاده اززمین ، با وزن بیش از20 ‏درصد ، مهم ترین متغیر موثر در درجه رسوب دهی واحد های همگن و عامل غیر بیوژئومورفیک آب و هوا ‏از کمترین درصد تاثیر گذاری برخوردار می باشد .‏ ‏4- بررسی روند تغییرات زمانی عوامل بیوژئومورفیک موثردرفرسایش واحد های همگن برحسب درصد ‏تاثیر گذاری نشان می دهد که در سال 1372 ، عامل استفاده از زمین در رتبه اول و عوامل جریانات سطحی ، ‏فرسایش سطحی ، فرسایش آبراهه ای و خاک در رتبه های بعدی قرار می گیرند در صورتیکه در سال 1386 ‏به دلیل کاهش محسوس بارندگی سالیانه و نیزافزایش روندتخریبی حوضه ، عامل استفاده اززمین در رتبه اول ‏و عوامل فرسایش آبراهه ای ، جریانات سطحی ، فرسایش سطحی وخاک در رتبه های بعدی قرار گرفته اند .‏ ‏5- تجزیه و تحلیل روابط همبستگی چند گانه خطی وغیر خطی بین تولید رسوب به عنوان متغیر مستقل ‏و عوامل بیوژئومورفیک به عنوان متغیر های وابسته و آزمون فرضیه های پژوهش با استفاده ازآزمون ‏z‏ نشان ‏می دهدکه بین عوامل بیوژئومورفیک حوضه و فرسایش دامنه ای ، همبستگی بالایی وجود داشته ورابطه ‏موجوددردو سطح احتمال 5 و1 درصدمعنی دار است . درضمن با گذر زمان و تغییر در وضعیت عوامل ‏بیولوژیک حوضه ، رابطه بین تغییردرعوامل بیوژئومورفیک ومیزان فرسایش درسطوح احتمالات فوق معنی ‏داراست بعبارت دیگر با استفاده ازآزمون فرضیات ، صحت فرضیه های تحقیق مورد تائید قرار می گیرد .‏ نتیجه نهایی بدست آمده از تحقیق نشان می دهد که در بازه های زمانی کوتاه مدت ، عوامل بیولوژیک ‏درفرایند فرسایشی حوضه به عنوان یکی ازمهم ترین فرایند های ژئومورفیک ، بیشتر از عوامل غیر بیولوژیکی ‏مثل لیتولوژی و پستی و بلندی نقش ایفا می کنند . به عنوان مثال فعالیت های انسانی و بهره برداری های ‏نادرست اوازمحیط طبیعی ازقبیل وارد ساختن دام مازاد برظرفیت مراتع ، تغییر کاربری اراضی، توسه بی رویه ‏اراضی زراعی در دامنه های شیب دار ، جاده سازی در اراضی شیب دار و برداشت مصالح ساختمانی از بستر ‏رود خانه ها وغیره باعث بهم خوردن تعادل طبیعی اکوسیستم طبیعی شده وفعالیت عوامل مورفوژنز را شدت ‏بخشیده است . بنا بر این لازم است دربرنامه های توسعه ای سرزمین به این عوامل به عنوان عوامل تاثیرگذار ‏آنی و زود بازده اهمیت بیشتری داده شود . ‏